Hoofdmenu
De Sint Janskathedraal te 's-Hertogenbosch
C.J.A.C. Peeters
Inleiding
Voorwoord
V
Ten geleide
VII
1. Kerkelijke geschiedenis
De middeleeuwen
1
De hervorming en het bisdom
4
Beeldenstorm en contrareformatie
4
Beleg en verovering van de stad
5
De Bataafse en de Franse Tijd
6
Na 1813
8
De Sint Jan weer kathedraal
10
2. Bouwberichten
Bouwberichten over de kerk tot 1629
15
Bouwberichten over de kapel van de Lieve Vrouwe Broederschap tot 1629
22
Bouwberichten na 1629
25
3. Het bouwbedrijf
De bouwmeesters
33
Een fictieve gotische bouwmeester
33
Willem van Kessel
34
Willem van Boelre
36
Cornelis de Wael
36
Alart du Hamel en Jan Heyns
39
Jan Heyns
41
Jan Darkennes
41
Jan van Poppel
41
Jan II Darkennes
41
De laatsten van de reeks bouwmeesters
42
De positie van de meesters van het werk
42
De steenleveranciers
42
De bouwloods
45
Steenhouwersmerken
49
Bouwlegenden
51
De bouwfinanciering
52
4. De eerste restauratie
De eerste restauratie
61
Het verval
61
Wensen en werkelijkheid vanaf 1767
63
Voorspel van de restauratie, 1810-1859
67
Uitvoering van de eerste restauratie, 1859-1946
71
Het noordtransept, 1859-1869
71
De westtoren, 1871-1874
73
Holland op zijn smalst, 1873
74
De noordelijke schipzijbeuken, 1874-1878
74
Lievevrouwekapel, westgevel, doopkapel, 1877-1882
75
Zuidkant van het middenschip, 1883-1885
75
Zuidtransept, begin van herstel, 1886-1887
76
Zuidelijke schipzijbeuken, 1888-1890
76
Zuidtransept, voortzetting van het herstel, 1890-1900
76
De middentoren, 1901-1905
77
Noordtransept, oostzijde, 1906-1907
77
Hoogkoor, 1908-1917, wijziging van de restauratiepraktijk
77
Zuidelijke koorzijbeuken met aanbouwsels, 1917-1922
79
De straalkapellen, 1922-1933
82
Plannen tot vrijlegging van het kerkgebouw, 1933-1935
83
Lieve Vrouwe Broederschapskapel met gerfkamer, 1933-1946
83
Herstellingen van het inwendige der kerk
84
De financiering van de restauratie
86
De restauratie als werkgelegenheid
90
Lonen
90
Werkomstandigheden in de bouwloods
91
Architecten van de restauratie
Johannes Verhellouw
92
Petrus Josephus de Zutter
92
Lambertus Christianus Hezenmans
92
Johannes Josephus Hubertus Bolsius
94
Joannes Matheus Nabbe
94
Hendrik van Heeswijk
94
Opzichters
94
Beeldhouwers
Johannes Antonius van der Ven
95
Franciscus Johannes Regnerus Donkers
95
Henricus Regnerus Donkers
96
Stephanus Ludovicus Veneman
97
Franciscus Andries Johannes Kuijpers
96
Johannes Goossens
96
Antonius Adrianus Goossens
97
Hendrik van der Geld
97
Hendrikus P. van Nunen
97
Hendrikus van Nuland
98
Antonius Nazarius Sopers
98
Joseph Graven
98
Jacobus Antonius Goossens
98
Joseph Cornelis Goossens
98
Petrus Christianus van Dongen
99
Jacobus Aloysius Antonius de Bresser
99
Enkele beeld- en ornamenthouwers in dienst van de restauratiecommissie
99
De commissie voor de restauratie
99
5. De tweede restauratie
De tweede restauratie
109
Nieuwe herstelplannen
109
Uitvoering 1961-1984
109
Noordtransept, 1961-1967
109
Verspreide werken
110
Noordkant van het schip, 1968-1973
110
Zuidkant van het middenschip, 1973-1976
111
Opvoering van het werktempo, 1974
112
De restauratie slaat langs de middentoren van buiten naar binnen, 1975-1977
113
Zuidtransept, 1977-1979
115
Verder onderzoek: accoustiek en kaarsenwalm
116
Interieur van de Sacramentskapel, 1978
117
Buitengevel van de zuidelijke schipzijbeuk, 1978-1981
118
Schip met zijbeuken inwendig, 1978-1981
119
Westgevel en zuidwestelijke traptoren uitwendig, 1979-1982
122
De straalkapellen inwendig, 1978-1984
122
Het transept inwendig, 1981-1982, voortzetting van het werk van 1977-1979
123
Buitenste noordelijke schipzijbeuk, noordportaal en Sacramentskapel uitwendig, 1981-1982
124
Het hoogkoor inwendig, vanaf 1981
124
De inventaris van de kerk
124
Licht, geluid, temperatuur, veiligheid
126
Bouwen voor de liturgie
127
Voortgang in het koor, 1982-1983
127
De straalkapellen uitwendig, 1982-1984
129
De financiering van de restauratie
129
Personalia
133
De restauratiecommissie
134
6. De bouwmaterialen
De bouwmaterialen
139
De oorspronkelijke materialen
141
Baksteen
141
Natuursteen
143
Materialen van de eerste restauratie
146
Het verval. ijzerroest, wind, regen, luchtvervuiling
147
Materialen van de tweede restauratie
149
Bewerking, gebruik en vervoer van de materialen
151
Steenbewerking
151
Middeleeuws metselverband en stelwerk
152
Overige materialen
153
Materiaalimport en -transport in de middeleeuwen
153
Transport in de vorige eeuw
154
Werktuigen en gereedschappen
154
7. De kerk in haar omgeving
De kerk in haar omgeving
159
Het kerkhof
159
De omgeving
161
Pleinvorming
162
8. Fundering en vloeren
Fundering en vloeren
169
Fundering
169
Het vloerpeil
171
Nieuwe vondsten
178
9. Beschrijving
Plattegrond, oriëntatie-assen, afmetingen, verhoudingen
181
Het uitwendige
182
De straalkapellen
182
De zuidelijke koorzijbeuken
183
De noordelijke koorzijbeuken
184
De luchtboogstoelen rondom het koor
184
De koorlantaarn
184
Het noordtransept
185
Het zuidtransept
187
De noordelijke buitenzijbeuk van het schip
191
De zuidelijke buitenzijbeuk van het schip
192
Luchtboogstoelen en lichtbeuk van het schip, noordzijde
192
Luchtboogstoelen en lichtbeuk van het schip, zuidzijde
193
De middentoren
193
Het inwendige
184
Straalkapellen en kooromgang
194
De kooromgang
195
De buitenste zuidelijke zijbeuk van het koor
195
De buitenste noordelijke zijbeuk van het koor
196
De binnenste zuidelijke zijbeuk van het koor
197
De binnenste noordelijke zijbeuk van het koor
197
Het koor
197
De kruisingpijlers
198
Het noordtransept
199
Het zuidtransept
200
De middentoren
202
Het middenschip
202
De noordelijke schipzijbeuken
203
De zuidelijke schipzijbeuken
204
Zaal en sacristie van het kapittel
205
Het Backxkoor
205
Sacristie aan het zuidtransept
206
Kapelletje
206
Het Merlarkoor
206
De kapel van de Lieve Vrouwe Broederschap
206
Het uitwendige
206
Het inwendige
208
Aanbouwsels van de westtoren
209
De Lieve Vrouwekapel
209
De zuidwestelijke traptoren
212
Zuidelijke zijkapel en klein zuidportaal
213
De doopkapel inwendig
213
Bekapping en dekking
214
De kapconstructies van schip, koor en dwarsschip, beschreven door H. Janse, november 1982
215
Constructie
215
Merken
215
Datering
216
Zuiderzijbeuk
216
Sacramentskapel
216
10. Het beeldhouwwerk
‘De natuur der gotiek’
239
Het uitwendige
240
Ornamentaal beeldhouwwerk aan de buitenzijde der kerk
240
Baldakijnen en voetstukken
243
Reliëfs aan de buitenkant van het koor
244
Standbeelden op de luchtboogstoelen rondom het koor
250
Beelden op de straalkapellen
252
Beelden in de steunberen der straalkapellen
252
Noordelijke gevel van het transept
253
Zuidelijke gevel van het transept
254
Luchtboogbeelden van het schip
256
Spuiers
259
Engelenbeelden
259
Beelden aan de steunberen van de schipzijbeuken
260
Kleine Sint Jozefkapel
260
Luidpoort
260
Lieve Vrouwe Broederschapskapel
260
Het inwendige
261
Baldakijnen en kraagstenen
261
Noordtransept
262
Middentoren
262
Overige kraagstenen
262
De sluitstenen van de gewelven
263
Overige sluitstenen en gewelfornamenten
263
De neogotische beelden in de kerk
264
De verzameling beeldhouwwerkfragmenten in de bouwloodsen
269
11. Beschildering van het interieur
Beschildering van het interieur
291
Algemene praktijk in de gotiek
291
Schoonwerk als misverstand
292
Het onderzoek in de Sint Jan
294
Schriftelijke bronnen
296
Recente handelingen
301
De schilderingen
302
Het koor
302
De Boom van Jesse
306
Het Nicolaaskoor
308
De straalkapellen
309
De Lieve Vrouwe Broederschapskapel
312
Het Bockkoor (Sint Antoniuskapel)
313
Het noordtransept
314
Het zuidtransept
314
De zijbeuken van het schip
315
Het middenschip
318
De middentoren inwendig en de vieringbogen
320
Schildering achter het groot orgel
321
12. De gebrandschilderde glazen
Verdwenen glazen
325
De 19de-eeuwse en moderne beglazing
325
Het koor
326
Straalkapellen
326
Sint Antoniuskapel
327
Sacramentskapel
327
Noordtransept
328
Zuidtransept
329
Zuidelijke zijbeuk
329
Noordelijke zijbeuken
330
Lievevrouwekapel
331
Torenportaal
331
Doopkapel
331
Goede Herderkapel
331
13. De kerkinventaris
De vroegere inventaris
335
Altaren
335
Gevolgen van beeldenstorm en torenbrand
336
Het nieuwe oxaal
337
Het nieuwe hoogaltaar
338
De Hervorming
339
De Bataafse omwenteling
341
Grote opruiming in de 19de eeuw
341
Verwijdering van het oxaal en het hoogaltaar
341
De huidige inventaris
344
Altaren
344
Koorafsluiting
346
Afsluiting Sacramentskapel
3461
Overige afsluitingen
348
Koorbanken
349
Communiebanken
354
Biechtstoelen
354
De doopvont
354
Wijwaterbakken
357
De preekstoel
358
Orgel
359
Tochtportalen
364
Graftekenen
364
Tombe
365
Epitafen
365
Zerken
365
Roerende goederen
365
Houten beelden
365
Oordeelspel
366
Schilderijen
367
Lichtkronen
371
Gasverlichting
372
Gedenkplaten
372
Preciosa
372
Weefsels
372
Boeken
372
14. Samenvatting van de bouwgeschiedenis
Samenvatting van de bouwgeschiedenis
385
Eerste bouwperiode van de huidige kerk, ± 1380 - ± 1425
385
Tweede bouwperiode, ± 1425 - 1478
392
Derde bouwperiode, 1478 - 1529
394
15. De westtoren
Geschiedenis van de bouw
401
De bouwberichten
401
Gemeentelijk beheer, eigendom en onderhoud
403
De restauratie van 1869-1874
405
Verdere lotgevallen van de toren vanaf 1880 tot begin 1975
409
Beschrijving van het uitwendige
410
Materialen en baksteenformaten
410
Onderste geleding
411
Tweede geleding
413
Derde geleding
413
Gotisch klokkenhuis
410
De spits
415
Beschrijving van het inwendige
415
Portaal
415
Eerste verdieping
417
Tweede verdieping
417
Derde verdieping
418
Vierde en vijfde verdieping
418
De spits
418
Bouwperioden
418
Nieuwe vondsten
421
De tweede restauratie, 1974-1982
423
‘Restauration ou dérestauration?’
423
De torenspits, 1975-1976
423
Materiaalstudiën
424
Het klokkenhuis en de bovenste romaanse geleding, 1977-1979
424
Onderste romaanse geleding, 1980-1981
425
Luidklokken en beiaard
425
Geschiedenis
425
De tegenwoordige klokken
428
Noten
Afkortingen
439